natemat.com.pl: Zdrowie, podróże, diety i gotowanie, finanse i prawo

Kiedy przejdziemy bądź przejedziemy np. mostem śląsko–dąbrowskim Wisłę z lewego brzegu na prawy, wejdziemy wprost w starą Pragę. Świat jakże inny niż „właściwa” Warszawa, ze swoim pośpiechem i architektonicznym chaosem. Tu wszystko jest spokojniejsze, na swoim miejscu, w murach starych odrapanych kamienic tkwi duch autentyczności. Prawdziwe miasto, które samo w sobie jest ciekawym konglomeratem architektury, tradycji, wielokulturowej historii.

Zielone kopuły katedry prawosławnej i strzeliste wieże neogotyckiej świątyni katolickiej, taki obrazek warszawskiej Pragi pamiętają nawet ci, którzy widzieli ją tylko na zdjęciu. Te dwie budowle rywalizowały ze sobą. Nie o doskonałość architektury jednak chodziło, a o starcie dwóch Warszaw, historycznej stolicy Polski i stolicy jednej z rosyjskich guberni. Rosjanie byli tu obecni przez blisko 120 lat. Krwawo wkroczyli na Pragę podczas powstania kościuszkowskiego w 1794 r. mordując kilka tysięcy cywili. Wydarzenie to zostało zapamiętane, jako „rzeź Pragi”. Dziś Metropolitalna Cerkiew Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego jest już tylko symbolem wielokulturowości dzielnicy, zarazem chyba najbardziej charakterystycznym obiektem prawobrzeżnej Warszawy.
Odpowiedzią na bizantyjską architekturę soboru prawosławnego była budowa neogotyckiej katedry św. Michała Archanioła i św. Floriana Męczennika ze strzelistymi wieżami wysokości 75 m. Została ona poświęcona w 1901 r. Neogotyk był wówczas uznawany za polski, narodowy styl w architekturze. Świątynia podzieliła losy wielu cennych budowli Warszawy. 14 września 1944 r. Niemcy wycofujący się z Pragi wysadzili ją w powietrze. Do 1970 r. trwała odbudowa katedry, zdecydowano się odtworzyć jej przedwojenną bryłę.

Niemcy podobny los szykowali sąsiedniemu Szpitalowi Praskiemu, ale cały zapas materiałów wybuchowych zużyli na wysadzenie katedry.

W niedalekim sąsiedztwie katedry, w rejonie między ulicą Targową a Wisłą, znajdziemy między innymi żydowską Pragę. Ta część żydowskiej Pragi nie ma nic wspólnego z biednymi czynszówkami czy ubogimi sklepikami. Była nowoczesna i monumentalna. Wspaniale nowoczesność, funkcjonalność i szacunek dla tradycji łączył w sobie Żydowski Dom Akademicki. Oddano go do użytku w 1926 r. dla studentów pochodzenia żydowskiego, studiujących w warszawskich uczelniach. Jednym z nich był Menahem Begin, późniejszy premier Izraela. Dla studentów przygotowano 300 miejsc, w większości w dwuosobowych pokojach. Była w nim sala gimnastyczna, aula, klub studencki. Nowoczesny gmach wzniesiono w stylu polskiego renesansu (drugim, obok neogotyku, stylu narodowym), takim, jakim budowano synagogi w okresie I Rzeczpospolitej. Bogata dekoracja fasady również odwołuje się do tej tradycji.
Innym znakomitym przykładem łączenia nowoczesności z tradycją jest okazały dawny Gmach Wychowawczy Warszawskiej Gminy Starozakonnych im. Michała Bergsona. Budynek wzniesiono w latach 1913-1914, upamiętnia to tablica ozdobiona polskim orłem i warszawską syrenką. Szczyty gmachu ozdobiono motywami roślinnymi i zwierzęcymi, nawiązują do architektury synagog, budowanych na ziemiach dawnej Rzeczpospolitej, a także do architektury kamienic i spichrzów w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą. Mamy więc znakomity przykład łączenia polskiej i żydowskiej tradycji z funkcjonalnością, albowiem potężny gmach mieścił szkołę dla 550 uczniów, ochronkę dla dzieci i internat. Michał Bergson był prezesem zarządu warszawskiej gminy żydowskiej, kupcem i społecznikiem. Dziś znajduje się tu teatr dla dzieci Baj. Z sąsiadującej z gmachem synagogi nie ma już śladu, zachowała się natomiast mykwa, czyli łaźnia rytualna, obecnie odnowiona. Znajduje się tu liceum wielokulturowe im. Jacka Kuronia.

Praga monumentalna

Wielkomiejskie kamienice w prawobrzeżnej Warszawie zaczęto wznosić przed I wojną. Znajdziemy je m.in. przy ulicy Targowej, niektóre są odrestaurowane. Znakomitym przykładem takiej monumentalnej architektury jest budynek liceum im. Króla Władysława IV z 1905 r. Sporo okazałych gmachów wzniesiono w okresie międzywojennym, np. gmachy kolejowe przy pl. Wileńskim z lat 1928-31. Jest to z pewnością najbardziej monumentalna budowla Pragi, zbudowana w stylu klasycystycznym. Kompleks składa się z pięciu połączonych ze sobą budynków biurowych i dwóch mieszkalnych. Na Pradze znajdziemy też dawne budynki mieszkalne dla pracowników tramwajów warszawskich i innych zawodów. W dzisiejszych czasach, znacznie bogatszych, gdy pracodawcy nie mogą się zdobyć nawet na budowę parkingów dla pracowników, taka troska o kadry może budzić uznanie.



Praga pomników

Jeśli już mówimy o najbardziej charakterystycznych budowlach dzielnicy, to na pewno należy do nich, stojący obok cerkwi, pomnik Braterstwa Broni (z armią radziecką), znany powszechnie jako pomnik „czterech śpiących”. Pomnik powstał już w 1945 r. Innym „niesłusznym” i zapomnianym pomnikiem, jest monument z 1985 r. poświęcony żołnierzom I Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, którzy próbowali przeprawić się za Wisłę, aby nieść pomoc Powstaniu Warszawskiemu. Desant, jak wiemy, był nieudany, a Kościuszkowcy ponieśli ogromne straty.
Kościuszkowiec z pomnika nad Wisłą ma w sobie znacznie więcej ekspresji, niż ideologicznie słuszny, ale nieudany pomnik księdza Ignacego Skorupki, bohatera wojny z bolszewikami. Ksiądz Skorupka wygląda jak młody nauczyciel wskazujący coś na tablicy i jednocześnie wzrokiem pełnym wyrzutów i zawodu karcący rozrabiających uczniów. Pomnik ufundował były biskup praski Sławoj Leszek Głódź.

Ząbkowska, róg Brzeskiej

Ząbkowska i Brzeska to dwie legendarne ulice warszawskiej Pragi. W czasach PRL kompletnie zrujnowane i cieszące się złą sławą niebezpiecznych miejsc. Ząbkowską częściowo rewitalizowano, odnowiono fasady, z dbałością o szczegóły architektoniczne, siedem kamienic. Pozostał fragment dawnego bruku i torów tramwajowych. Dobudowano przytłaczające, niezbyt ciekawe architektonicznie, współczesne miejskie czynszówki. Ząbkowska miała być wizytówką dzielnicy, praskim corso z klimatycznymi knajpkami i galeriami. Te nowe domy, knajpki na Ząbkowskiej są jak desant Kościuszkowców po drugiej stronie Wisły, nie wiemy, czy nadejdą posiłki – kolejna fala osadników – kolonizatorów, czy też zostaną wchłonięte przez miejscowy żywioł. A miejscowy żywioł to zniszczone kamienice, podwórka – studnie, panowie w różnym wieku raczący się tanimi alkoholami.

Śpieszmy się zwiedzać wyjątkowe miejsca w Warszawie, tak szybko znikają. Taka refleksja zjawiła się u mnie, gdy ostatnio zwiedzałem byłą wytwórnie wódek Koneser, przy Ząbkowskiej. Niesamowite miejsce. Jest to zespół postindustrialnych budowli z przełomu XIX i XX w, który zajmuje powierzchnię równą połowie warszawskiej Starówki. Jeszcze za czasów zbankrutowanej fabryki jej teren udostępniono zwiedzającym. Dawne fabryczne budowle skolonizowali artyści, działa teatr, galerie, pub. Jest klimat, atmosfera. Już niedługo jednak, o przyszłości Konesera decyduje teraz deweloper. Zbuduje, to co warszawiacy lubią najbardziej – kolejną galerię handlową. Stare budynki pozostaną, ale otoczą je biurowce i blokowiska, na użytek public relations zwane soft-loftami.
Nowa Ząbkowska wkrótce będzie nowoczesna z własnym centrum handlowym. Dla kontrastu pozostanie Brzeska. Wizyta tutaj, dla osób przyzwyczajonych do eleganckich śródmiejskich ulic czy zamkniętych osiedli, może być prawdziwym szokiem. Odrapana, na wpół zrujnowane kamienice, podwórka – studnie, podwórkowe kapliczki i specyficzna praska atmosfera, robią wrażenie. Pojedyncze kamienice może nie mają jakiejś szczególnej wartości, jednak cała zabudowa stanowi bardzo interesujący zespół architektoniczny.

Nowa Praga

Od ulicy Wileńskiej zaczyna się Nowa Praga, dzielnica powstała w 1861 r. po uruchomieniu Petersburskiej linii kolejowej. Niejaki Ksawery Konopacki skorzystał z koniunktury, wytyczył ulicę i posesję i zaczął sprzedawać działki. Talent pana Konopackiego przydałby się współczesnym włodarzom miasta, których miastotwórcza działalność sprowadza się do sprzedaży działek deweloperom, którzy odgradzają je od reszty miasta płotami. Nowa Praga stała się częścią warszawy w 1891 r.

Reprezentacyjne ulice Nowej Pragi, takie jak Wileńska i Stalowa są mocno zniszczone, ale nietrudno dostrzec tu ślady dawnej świetności. Wielkomiejskie kamienice pochodzą głównie z przełomu XIX i XX w. Znajdziemy tu też nowoczesne, modernistyczne kamienice z lat trzydziestych XX w. czy np. pierwszy dom spółdzielczy z lat dwudziestych ubiegłego stulecia.

Warta odwiedzenia jest niezbyt długa ulica Inżynierska z charakterystycznym zespołem kamienic pod numerem 3. Ta część Nowej Pragi została w dużej części skolonizowana przez artystów. Malowniczo wygląda sąsiednia Mała, służąca często jako plener filmowy (Kolumbowie, Pianista). Na Szwedzkiej znajdziemy zaś pamiątki architektury przemysłowej przełomu XIX i XX w. Taką pamiątką są zabudowania dawnej Warszawskiej Fabryki Stali, uruchomionej w 1879 r. Huta wytwarzała głównie szyny kolejowe na potrzeby rynku rosyjskiego. Inną ciekawą pozostałością industrialną jest fabryka Towarzystwa Akcyjnego Fabryki Lamp z trzypiętrowymi halami fabrycznymi.

Piotr Janczarek